KIYI COĞRAFYASI

Kıyı, genellikle 0 metre olarak bilinen yükselti basamağıdır. Kara ile denizin birleştiği çizgidir.
Dünyamızda kıyıların toplam uzunluğu yaklaşık 500.000 km dir. Bu Dünyamızın çevresinin 12 katına denk gelmektedir.

Kıyılar birbirinden çok farklı görünüme sahiptirler çünkü onu oluşturan etmenler
* orojenik hareketler,
* epirojenik hareketler,
* akarsular,
* buzullar,
* dalgalar,
* deniz- okyanus akıntıları
* ve kıyıyı oluşturan kayaçların yapısı gibi bir birinden çok farklı etmenlerdir.
Ayrıca Buzul dönemlerinde deniz seviyesinde 100 metreyi bulan çekilmeler, buzul arası dönemlerde ise deniz seviyesindeki yükselmer, kıyıların biçimlenmesini önemli ölçüde etkilemiştir.

Kıyılar;

* 0 metre yükselti basamağıdır,

* 510 milyon km karanın milyonlarca km kıyısı var(360.000km), (Kanada 200 bin km'den fazla kıyısı olan ülke) diğer ülkelern kıyı uzunluklarına bakabilirsiniz.

* Buzulmaşma veya ısınma kıyıların uzunluğuna etki eder, buzullaşma kıyıları artırırken ısınma kıyıların azalmasına neden olur,

* Kıyı gerisindeki yer şekilleri, kıyı biçimlenmesinde önemli bir etkiye sahiptir. *Coğfafi şekillerin farklılığı; kıyıdan itibaren vadi, dağ, plato veya ovaların uzanması, farklı kıyı tiplerinin oluşmasına neden olur,

* Akarsular; denize dökülen akarsuların oluşturduğu vadi tipleri ile akarsuların taşıdığı materyaller, kıyı biçimlenmesinde önemli bir yere sahiptir.

* Buzullar; yüksek enlemlerde, kıyılara kadar inen buzullar, kıyı tiplerinin oluşmasında etkili olurlar.

* Dalga ve akıntılar; dalga, akıntı ve gelgit olarak tanımlanan deniz suyu hareketleri de kıyı şekillenmesinde etkili olurlar.

* Bir kaç şekilde sınıflandırıllar(girinti ve çıkıntı durumlarına göre; boyuna-enine kıyılar, kıyıların profiline göre; alçak- yüksek kıyılar; alçak kıyıların gerisinde genellikle kıyı ovaları ve deltalar uzanırken yüksek kıyıların gerisinde ise tepeler, dağlar ve platolar yer alır),

 KIYI ŞEKİLLENMESİ

 Kıyılar deniz suyunun üç hareketi ile şekillenir. Deniz suyunun  hareketleri dalga, akıntı ve gelgit olmak üzere üçe ayrılır.

Dalga, deniz suyunun salınım hareketidir. Dalga oluşumunda en önemli etmen rüzgârdır. Deprem ve volkanik olaylar sonucunda da dalgalar oluşmaktadır(tusunami). Fakat kıyıların biçimlenmesi ve süreklilik bakımından rüzgârların oluşturduğu dalgalar daha önemlidir. Kıyıdan itibaren dağların ya da platoların yükseldiği yerlerde dalgalar çarparak kabartıların alt kısımlarını oyarlar.

Akıntılar, deniz hareketlerinden biri de akıntılardır. Akıntıların oluşumunun başlıca nedenleri yoğunluk farkı, seviye farkı ve rüzgârdır. Akıntılarla sürüklenen sular, belirli bir derinliğe kadar alt kısımlardaki suları da hareket ettirmektedir. Yer şekillerinin oluşumu bakımından akıntıların önemi fazladır. Akıntılar ufalanmış materyalleri sürükleyerek kıyı şekillerinin oluşumuna katkıda bulunur.

Gelgitler, deniz hareketlerinden diğer biri de gelgittir. Gelgit, Ay ve Güneş’in çekim gücüne bağlı olarak sularda meydana gelen kabarma ve çekilmedir(med-cezir). Ay, Dünya’ya daha yakın olduğundan Ay’ın çekim gücü Güneş’e göre daha çok etkili olmaktadır. Bu nedenle bir ay gününde (24 saat 50 dakikada) sular iki kez kabarıp iki kez de çekilmektedir. Suların kabarık olduğu dönem ile çekik olduğu dönem arasındaki seviye farkına gelgit genliği denir. Gelgit genliği iç denizlerde az, okyanus kıyılarında fazladır. Ayrıca Ay ve Güneş’in aynı doğrultuda oldukları zaman da gelgit genliği artmaktadır

KIYI TİPLERİ

Kıyı tipleri oluşum özellikleri ve biçimlerine göre sınıflandırılar.

Limanlı kıyılar,

Ria tipi kıyılar,

Dalmaçya tipi kıyılar,

Enine kıyılar,

Boyuna kıyılar,

Fiyortlu kıyılar,

Skyer kıyılar,

Mercanlı kıyılar olmak üzere gruplara ayrılmaktadır.

 Limanlı Kıyılar:  Doğal olarak dalgalardan korunmuş kıyılardır. Geniş tabanlı vadilerin veya koy-körfezlerin deniz suları altında kalmasıyla oluşurlar.

Limanlı kıyılar,akarsu vadisinin karaya doğru oluşturduğu girintinin önünde bir kıyı oku gelişirse bu kıyı oku doğal bir dalgakıran görevi görür. Böylece girintiyi açık denizden gelen büyük dalgalardan korur. Azak Denizi, bu tür kıyıların tipik örneğidir. Ayrıca Karadeniz’in kuzeyindeki kıyılar (odessa, Dinyeper, ) buna örnektir. Yurdumuzda ise B. ve K. Çekmece kıyıları böyle kıyılardandır.

 Ria Kıyı Tipi: Kıyıya dik olarak uzanan akarsu vadilerinin deniz altında kalması sonucu oluşan kıyılardır. İspanya’nın kuzeybatı kıyılarından ismini almıştır. Deniz altında kalan akarsu vadileri, koyları oluşturur. Girintisi ve çıkıntısı fazla olan kıyılardır. Fiyortlu kıyılardan farkı su altında kalan yerlerin buzul vadisi olmaması, akarsu vadisi olmasıdır. İstanbul-Çanakkale Boğazları, Haliç ve G.Batı Anadolu Kıyılarıdır.
 (kıyıya dik akasu vadisi)

 Enine Kıyı Tipi: Bu tip kıyılarda dağlar kıyıya dik uzanmaktadır. Bu nedenle girin- tisi ve çıkıntısı fazla olan kıyı tipidir. Ege kıyıları, enine kıyıların tipik örneğidir. Doğal liman sayısı fazla olan kıyılardır. Yunanistan Mora kıyıları da enine kıyılara örnektir. Ege Bölgesi Kıyıları (Edremit-Kuşadası arası). (kıyıya dik dağlar)

 Dalmaçya Kıyı Tipi: Bu kıyılarda ise kıyıya paralel uzanan sıra dağların deniz altında kalması söz konusudur. Dağların deniz yüzeyinde kalan kısımları kıyıya paralel adalar ve yarımadalar dizisini oluşturur. Dağlar arasındaki çukur alanlar ise koylara, körfezlere dönüşür. Adriya Denizi’nin doğu kıyılarında bu tip kıyıların tipik örnekleri bulunmaktadır. Bu tür kıyılarda doğal liman sayısı fazladır. Yurdumuzda Antalya- Kaş kıyıları buna örnektir (kıyıya paralel alçak sıradağlar)

Boyuna  Kıyı Tipi: Bu tip kıyılarda dağlar kıyıya paralel uzanır. Bu nedenle girintisi ve çıkıntısı azdır. Doğal limanın en az olduğu kıyı tipleridir. Dağların kıyıdan itibaren başladığı yerlerde ise falezler çoktur. Bu tür kıyılarda kıta sahanlığı dardır Ör:Karadeniz ve Akdeniz Kıyıları.(kıyıya paralel yüksek sıradağlar)

 Fiyort   Kıyı Tipi: Buzul vadilerinin, buzullar eridikten sonra deniz altında kalma- sıyla oluşan kıyı tipidir. Fiyort kıyı tipinde koylar bazen onlarca kilometre içerilere sokulmaktadır. Bu tür kıyılara yüksek enlemlerde rastlanır. Kanada, Norveç ve İsveç, bu tip kıyıların tipik örne lerinin bulunduğu yerlerdir.

(kıyıya dik buzul vadileri)

Skyer Kıyı Tipi: Buzul şekillerinden olan moren ve hörgüçkayaların deniz altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Bu tip kıyılara da yüksek enlemlerde rastlanır. Şili ve Arjantin’in güney kıyıları ile Kanada’nın kuzeyinde bu tür kıyılara rastlanır.

(moren ve hörgüçkayaların deniz altında kalması)

 Mercanlı Kıyı Tipi: (Resifli Kıyılar) Mercanlı kıyılara tropikal kuşakta rastlanır. Çünkü mercan adı verilen canlılar sığ ve sıcak sularda yaşamaktadır. Bu canlıların kalıntısı üst üste birikerek bazen deniz yüzeyine kadar çıkmakta ve mercan adaları ya da atol adı verilen şekiller oluşturmaktadır. Avustralya çevresindeki denizler, bu tür kıyı- ların tipik örneklerinin bulunduğu yerdir.( canlıların kalıntısı üst üste birikmesi)

Marş Kıyı Tipi: Deniz seviyesinin yükselmesi veya karanın çökmesi sonucu deltam-nın alçak kısmının sular altında kalması ile oluşan kıyı tipleridir. Kuzey Amerika kıyılarında yaygın olarak görülür.( deltanın su altında kalması)

Haliçli Kıyı Tipi: Gelgit olayının çok olduğu kıyılarda akarsu vadilerinin denizin altında kalması sonucu oluşan kıyı tipleridir.  Kuzey Avrupa kıyılarında önemli limanlar buna örnektir. Ülkemizde örnek yoktur.

Bu kıyı tiplerine Volkanik kıyılar, Delta Kıyıları, Faylı Kıyılar gibi kıyı tipleri de eklenebilir.

EK KAYNAKLAR

Anasayfa