DOĞAL AFETLER
AFETLER
SALGINLAR
EKSRTEM DOĞA OLAYLAR

DOĞAL AFETLER

DOĞAL; Doğanın işleyişi içerisinde olan, kendiğinde olan,  AFET; yıkıcı, zarar veren, can yakan, o halde "doğal afet"
DOĞAL AFET NEDİR?

Can, mal ve doğal kaynak kayıplarına neden olan doğa olaylarına doğal afet denir.

Doğal afetlerin genel özellikleri:

-  Bazı doğal afetler daha sık, bazıları daha seyrek vuku bulur,
-  Oluşumları doğa olayları ile ilişkilidir,
-  Can, mal ve doğal kaynak kaybına yol açarlar,
-  Bir doğal afet başka bir doğal afete neden olabilir(depremler tsunamilere ve çığlara neden olabilir),
-  Mal ve can kayıpları doğal olayların sıklığı ile değil etkisi ile paralelldir(en sık doğal afetler sel ve taşkınlar olmasına karşılık en çok kayıplara depremler neden olmaktadır)

DOĞAL AFETLER NELERDİR?(NELER DOĞAL AFET OLARAK DEĞERLENDİRİLİR?
Doğal Afetlerin oluşumlarına baktığımızda iki temel etkene bağlı olarak oluştuklarına şahit oluruz. Bunlar;
1- Klimatolojik- Meteorolojik kökenli etkenler;
  - Fırtınalar         - Şimşekler- Yıldırımlar      - Çığ      - Sel     - Su baskınları-Taşkınlar    - Kuraklık
2- Jeolojik- Jeomorfolojik kökenli etkenler;
  - Depremler       - Tsunamiler      - Volkanlar        - Kütle Haraketleri,

3- Oluşumunda çeşitli etkenlerin(özellikle insannın) olduğu doğal afetler;
  - Erozyon,
  - Orman Yangınları,

 Fırtınalar

Yüksek basınç alanındaki havanın alçak basınç alanına doğru yaptığı yatay yönlü hava hareketine rüzgâr denir. Rüzgârın esme şiddeti fazla olursa fırtına oluşur(saatteki hızı 62-117 km arası değişir). Çoğu zaman beraberinde yağmur, kar, dolu, kum, buz ve toz taşır. İçerisinde bunlardan birini taşıdığında daha da yıkıcı olur. Bu tür fırtınalara Boran denir.

Tropikal Siklonlar (kasırga) ise saateki esme hızı 118 km nin üzerindedir. Genellikle 5-30 derece enlemleri arasında etkili olurlar. Deniz suyunun 27 ⁰ C üzerinde olduğunda her iki yarım kürede oluşur. Kuzeyde yaz dönemimde(haziran-ekim arası), güneyde ise yine yaz döneminde(kasım-mayıs arası) oluşurlar. Tropikal kuşakta okyanuslar üzerinde  oluşan ve karalara doğru etki eden bu rüzgarların hızları çok fazladır. İsimleri de bölgelere göre değişir. Bu rüzgârlara Asya Kıtası’nda ve tayfun (Çince büyük rüzgâr), ABD’de tornado (İspanyolca dönen rüzgâr, hortum), Meksika Körfezi’nde ve Antiller’de de hurricane adı verilmiştir. Oluştukları okyanuslara göre ise Hint Okyanusu'nda siklon, Büyük Okyanus'da tayfun denir.

Şiddetli rüzgârlar genellikle tropikal kuşakta oluştuğu için tropikal fırtınalar olarak adlandırılır. Tropikal fırtınalar; hızlı hareket eden, kuvvetli rüzgârlar üreten, şiddetli yağışları beraberinde getiren yıkıcı rüzgârlardır. Tropikal fırtınaların hızı 320 kilometreye kadar ulaşır.

ABD’de 2005 yılında meydana gelen Katrina kasırgasında 1836 kişi yaşamını yitirdi. ABD tarihinin en yüksek  maddi  hasarlı  doğal  afetinde  81,5  milyar  dolar zarar oluştu.
Önemli Fırtınalar Kronolojisi;

Şimşek- Yıldırım

Yıldırım, bulutla yer arasındaki elektrik iletimidir. Bu iletim sonucu büyük bir enerji açığa çıkar; bazen can ve mal kayıplarına neden olur. Şimşek, iki bulut arasında elektrik boşalması sırasında  gerçekleşen  çizgi  biçimindeki  ışıktır.  Yıldırım  ise  gökyüzü  ile  yeryüzü  arasındaki elektrik boşalmasıdır.

Yıldırımın en önemli etkisi can kaybına neden olması ve yangınlar çıkarmasıdır. Can kayıplarının büyük bir kısmı açık arazide, su içinde, elektrikli araçlarla uğraşırken, iş makineleri kullanırken veya telefonla konuşurken gerçekleşmektedir.

Yıldırımdan korunmak için paratoner adı verilen bir araç üretilmiştir. Bu araçlar, binalara monte edilmekte ve elektrik enerjisinin toprağa aktarılmasını sağlamaktadır.

- Yıldırım  tehlikesine  karşı  açık  arazide  tek  ağaç,  direk  veya  benzeri  şeylerden  uzak durulmalıdır. 
- Yüksek  yerlerden  çukur  yerlere  geçilmelidir. 
- Arazideki  en  yüksek  varlık  insan olmamalıdır.
- Bunun için tehlike karşısında alçak bir yere gidilip ayaklar yere basacak şekilde yere çömelip top gibi küçülünmelidir.
- Mümkün oldukça sudan uzak durmalıdır.
- Metal şeyler taşınmamalıdır.
- Araç içinde metallere dokunmadan, camlar kapatılarak beklenmelidir.

Önemli Yıldırımlar Kronolojisi;

Çığ

Eğimli arazi üzerinde birikmiş kar örtüsü, yer çekimi etkisiyle  kaydığında  çığ  oluşur.  Çığın  oluşumu,  arazinin  eğimi,  hava  sıcaklığı,  kar  örtüsünün  durumu  ile ilişkilidir. Ayrıca depremler ve insanlar da çığ oluşumunda etkili olur. Çığ genellikle bitki örtüsü olmayan, dağlık ve eğimli arazilerde görülür.

Önemli Çığlar Kronolojisi; 
 
Sel

Sel  akarsu  yatağında  ani  olarak  meydana  gelen  ve hızlı akış gösteren su fazlalığıdır. Sel sırasında çok hızlı ilerleyerek akan akarsu, yıkıma neden olur ve akıntıya kapılmalar sonucunda can kaybı yaşanır. Akarsuyun yıkıcı gücü, köprü ve yollar ile sel yatağına yakın kurulan evlerde büyük hasara yol açar. Uzun süreli ve şiddetli yağışlar ile fırtınalar, ani kar erimeleri, akarsu yatak eğiminin fazla olması, vadisinin dar olması, insanların hatalı arazi kullanması, selin meydana gelmesine neden olan etmenlerdir.

Önemli Seller Kronolojisi;
Taşkın

Akarsuyun,  yatağındaki  su  fazlası  nedeniyle  taşarak çevresindeki  geniş  düzlük  veya  çukur  alanlara  yayılmasına taşkın adı verilir. Taşkın ile sel arasındaki farklar şunlardır:

- Sel sırasında hızlı bir akış varken taşkında akış görülmez, su göllenir.

- Sel, akarsuyun yatak eğiminin fazla olduğu yerde; taşkın ise eğimin az olduğu yerde meydana gelir.

- Sel aniden başlarken taşkının etki süresi daha uzundur.

Taşkınla gelen su geniş alanlara yayılır. Taşkın sonrasında; yollar kullanılamaz hâle gelir, evlerin alt katları su altında kalır, şehirlerin alt yapı sistemleri çöker. Kanalizasyon artıkları ve kimyasal maddelerin taşkın suyuna ve şehir sularına karışması sağlık açısından tehlikelidir. Tarım alanlarını su basması sonucunda tarım ürünleri çürür ve yiyecek sıkıntısı hatta kıtlık yaşanabilir. Çin’deki  Yangtze  Nehri 1931 yılında taşmasıyla yerleşmeler  ve  tarım  alanları su  altında  kalması sonucu salgın hastalık ve kıtlık 3.7 milyon insanın yaşamını yitirmesine yol açmıştır.

Önemli Taşkınlar Kronolojisi;

Kuraklık

Kuraklık, etkisi geniş olan uzun süreli bir afettir.

Kuraklık; bir bölgede, belli bir sürede, yağışın beklenenden daha az olmasıyla ortaya çıkar. Kuraklığın ortaya  çıkmasında  yağış  azlığı,  sıcaklık  ve  buharlaşma etkilidir. Kuraklığın doğal afete dönüşmesinde insanlar  ve  diğer  canlıların  su  ihtiyacını  karşılayamaması, tarım ürünlerinin suya gereksinimi olduğu dönemde yağışın yetersiz olması etkilidir.

Günümüzde  kuraklığın  en  çok  etkili  olduğu  yerler;  Afrika’da Somali, Sudan, Etiyopya, Çad, Nijer ve Moritanya gibi Sahra altı ülkeleridir. Çin’de 1876-1879 yılları arasında üç yıl süren kuraklık ve beraberinde gelen kıtlık nedeniyle 9 milyon insan ölmüştür.

Tatlı su kaynaklarının kirlenmesi, aşırı su tüketimi ve küresel iklim değişiminin de etkisiyle önümüzdeki dönemde  en  büyük  çevresel  sorunun  kuraklık  olacağı öngörülmektedir,

Önemli Kuraklıklar Kronolojisi;

2- Jeolojik- Jeomorfolojik kökenli etkenler;
  - Depremler,
  - Tsunamiler,
  - Volkanlar,
  - Kütle Haraketleri,

Depremler

Yer kabuğu içindeki  kırılmalar  sonucu(ki bu kırılmaların farklı nedenleri vardır)  ani  olarak  ortaya  çıkan titreşimlerin(insanların hissettikleri sarsıntılar) dalgalar hâlinde yayılmasına deprem adı verilir.

3 Şekilde meydana gelir;

Volkanik depremler; Volkanik patlamalarla oluşan  titreşimlerin(sarsıntılar) neden olduğu depremler,

Tektonik depremler; levha sınırlarındaki levha  hareketleri  sonucu  oluşan  tektonik hareketlerin, yer kabuğunda kayaların sıkışması ve gerilmesi sonucu oluşan kırılma hareketleri,

Çökme(göçme) depremleri; mağara tavanlarının  çökmesi sonucu depremler, çökme  depremlere  daha  çok  karstik  alanlarda  rastlanır, bunların etki alanı dardır, büyük ölçekli afetlere neden olmaz,

Depremler sismoloji bilimi tarafından incelenir ve deprem ölçer(sismograf) adı verilen alet ile ölçülür.

Deprem sırasında  açığa  çıkan  enerjinin  deprem  ölçer  ile ölçülen  magnitüd  cinsinde  değerine büyüklük adı  verilir.   

Depremin verdiği zarar ise deprem şiddeti olarak adlandırılır.

Depremin verdiği hasarı; depremin büyüklüğü, deprem merkezine yakınlık, zemin özellikleri ve binaların depreme karşı dayanımı belirler,

Deprem riski taşıyan yerleri iki kuşak;

- Levha Sınırları; Büyük Okyanus çevresi (Pasifik ateş çemberi): Büyük Okyanus çevresinde yer alan Şili, Meksika ve ABD’nin Batısı, Japonya, Çin, Filipinler, Endonezya ve Yeni Zelanda bu kuşakta yer alan deprem riski yüksek ülkelerdir.

- Alp-Himalaya dağ kuşağı:Hindistan, Nepal, Afganistan, İran, Türkiye, Yunanistan ve İtalya bu kuşaktaki başlıca ülkelerdir.

** Türkiye bir deprem ülkesidir, hayatımızı bu gerçeğe göre ayarlarsak depremlerin olası zararlarını en aza indirebiliriz**
17  Ağustos  1999’da  merkez  üssü  İzmit-Gölcük  olan  7,4 büyüklüğündeki  Marmara  depreminde  17  bin  480  kişi yaşamını yitirdi,

Önemli Depremler Kronolojisi;

Tsunami

Deniz altında meydana gelen deprem, volkanik patlama veya kütle hareketi sonucu oluşan dev dalgalara tsunami adı verilir.

Bu doğa olayında dalgalar saatte 500 ila 950 km hızla kıyıya doğru ilerler. Açıklarda 1 m’den az olan dalga boyu, kıyı derinliği ve kıyının biçimine bağlı olarak, kıyıya ulaştığında 30 m yüksekliğe erişir. Dalga kıyıya vurduğunda su, önüne  çıkanları  süpürerek  karanın  iç  kesimlerine  doğru ilerler,

2004’te Hint Okyanusu’nda Sumatra açıklarında meydana gelen  9.2  büyüklüğündeki  depremin  tetiklediği  tsunami Endonezya, Tayland, Sri Lanka ve Hindistan’da 230 bin kişinin ölümüne neden oldu. 2 milyon insan harabeye dönen yerleşim bölgesini terk etmek zorunda kaldı.

Önemli Tsunamiler Kronolojisi;

Volkanlar

Volkanlar yer kabuğu altındaki magmanın yeryüzüne çıkması ile meydana gelir.

Volkanlar,  faaliyete  geçtiklerinde  çıkan  lavlar  eğim doğrultusunda akışa geçer. İnsanlar için lav akışından daha tehlikeli olan ise volkanik patlamalar, sıcak ve zehirli gaz çıkışları ile lahar adı verilen çamur akıntılarıdır.

Günümüzde yeryüzünde 500-600 kadar aktif volkan var.  Dünya nüfusunun  %10’luk  bir  bölümü  her  an patlamaya hazır olan volkanların çevresinde yaşıyor.

Dünyadaki aktif volkanlar belli kuşaklar boyunca sıralanmıştır. Levha sınırları ve sıcak noktalar volkanların dağılışını belirlemiştir. Volkanların, %75 gibi büyük çoğunluğu ateş çemberi olarak adlandırılan Büyük Okyanus çevresinde toplanmıştır. Ateş çemberi; Kuzey ve Güney Amerika’nın batısı ile Japonya, Filipinler, Endonezya ve Yeni Zelanda’yı çevreler.

Önemli Volkan Patlamaları Kronolojisi;

Kütle Hareketleri

Kaya düşmeleri, toprak kayması ve heyelan kütle hareketi olarak adlandırılır.

Kaya parçalarının bulunduğu yerden koparak eğim doğrultusunda yuvarlanması kaya düşmesidir.

 Ana kaya üzerindeki gevşek toprak örtüsünün eğim yönünde hareket ederek yer değiştirmesine toprak kayması adı verilir.

 Üstteki toprak ile altındaki kaya tabakalarının bir bölümünün koparak eğim yönünde hareket etmesine ise heyelan denir.

Kaya  tabakaları,  ayrışmış  kaya  parçaları  veya  toprağın  yer  çekimi  etkisi  ile yamaç aşağı hareketi olan kütle hareketleri; can kaybına neden olan, evlere zarar veren, yollarda hasara neden olarak ulaşımı engelleyen tehlikeli bir doğal afettir.

3- Oluşumunda çeşitli etkenlerin(özellikle insannın) olduğu doğal afetler;
  - Erozyon,
  - Orman Yangınları,
Önemli Kütle Hareketleri Kronolojisi;

Erozyon

Toprak örtüsünün yağmur ve kar sularının yüzeysel akışıyla (seyelan); yağmur damlaları, akarsu veya rüzgârın etkisiyle aşınıp süpürülmesine erozyon adı verilir.

Erozyon çok yavaş gerçekleşen, gözlenmesi zor ve doğrudan ölüme sebep olmayan bir doğa olayıdır. Bu sebeplerden dolayı çoğu zaman doğal afet olarak algılanmamaktadır.

Tarımın temel unsuru olan toprak değerli bir kaynaktır ve tarım alanlarındaki verimli toprakların erozyon sonucunda  aşınması  tarımsal  potansiyeli  düşürür.  Erozyon  sonucunda,  tarım  alanlarının verimsizleşmesi  ve tarım üretiminin düşmesi göçe neden olur.

Orman Yangını

Ormandaki canlı ve cansız, yanabilen her şeyin yanmasına neden olan orman yangını önemli afetlerden biridir.

Yıldırım düşmesi, şiddetli rüzgârlarda ağaçların dallarının sürtünmesi, volkanik patlamalar ve aşırı sıcaklar orman yangınlarını meydana getiren doğal olaylardır. Günümüzde orman yangınlarının büyük bir kısmı insanlar tarafından çıkarılmaktadır.

Önemli Orman Yangınları Kronolojisi;

AFETLER

Doğal afetlerin yanında insanların da neden olduğu afetleri hesaba kattığımızda aşağıdaki tablo ortaya çıkar. 

Bu felaketlerden çoğundan yukarıda bahsedilmektedir. Burada daha çok biyolojik afetlere değineceğiz.
SALGINLAR

İnsanlar salgın hastalıklarla binlerce yıldır savaşıyor ve giderek daha az kayıplarla geçiştiriyor.

İnsan giderek salgınlardan daha az etkilenmeyi başarıyor. Ama giderek artan nüfüs, beslenme yetersizlikleri ve ulaşımın çok gelişmiş olması salgınlar konusunda insanları nelerin beklediğini tahmin edemiyoruz.
Salgınlar araştırıldığında Veba nın etkisi çok bariz.

Salgın hastalıklar çok yaygın görülen biyolojik afetlerin başında gelmektedir. Zararlı mikroorganizmaların (virüs, bakteri vb.) neden olduğu bu hastalıklar, belirli dönemlerde birçok insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştur.
Az gelişmişlik;
Az gelişmiş ve gelişmek te olan ülkelerde daha yaygın olan salgın hastalıklar, son yüzyıl a bakıldığında Afrika ve Asya ülkelerinde daha fazla görülmektedir (yaklaşık %80).
Güneydoğu Asya
Nüfusun ve nüfus yoğunluğunun fazla olduğu Güneydoğu Asya ülkelerinde salgın hastalıkların yayılma hızı fazla olduğu için bu salgınlarda yaşamını yitiren insan sayısı da oldukça yüksektir. 
Az gelişmiş ve gelişmek te olan ülkelerde daha yaygın olan salgın hastalıklar, son yüzyıl a bakıldığında Afrika ve Asya ülkelerinde daha fazla görülmektedir (yaklaşık %80). Özellikle nüfusun ve nüfus yoğunluğunun fazla olduğu Güneydoğu Asya ülkelerinde salgın hastalıkların yayılma hızı fazla olduğu için bu salgınlarda yaşamını yitiren insan sayısı da oldukça yüksektir. 

Büyük Mücadele
Günümüzde birçok ülkede salgın hastalıklarla mücadele konusunda önemli çalışmalar yürütülmektedir. Bu çalışmalardan biri olan aşılar ayrı bir öneme sahiptir. Geçmişte milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine neden olan verem, tifo, kolera, çiçek, sıtma, kuduz gibi hastalıklar bugün uygulanan ilaç ve aşı tedavileriyle tehdit olmaktan çıkmış durumdadır.

Önemli salgınlar Kronolojisi;
http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/salginlar_listesi_(2).pdf

EKSTREM DOĞA OLAYLARI

Doğanın kendi oluşturduğu genel durumun dışına çıkması ve yıkıcı sonuçlara neden olması  ekstren doğa olayları olarak adlandırılıyor. Bazen ansızın bazen de kendini belirterek oluşur. Meteor düşmesi ve kuraklık gibi
Ekstrem Doğal Olayların Sınıflandırılması
* Astronomik Kökenli Ekstrem Olaylar;
   - Meteor düşmesi
* Meteorolojik-Hidrometeorolojik Kökenli Ekstrem Olaylar; 
   - Ekstrem sıcaklıklar
   - Fırtınalar ve tropik rüzgarlar
   - Şiddetli yağışlar, sel ve taşkınlar
   - Kuraklık
*Jeolojik Kökenli Ekstrem Olaylar
   - Volkanik Patlamalar
   - Depremler
   - Tsunami
   - Kütle Hareketleri

EK KAYNAKLAR

Doğal Afetler Raporu 2022

Konu videosu https://www.youtube.com/watch?v=x59vLg7_8TQ

Öz değerlendirme1; doğal afetler konu sınavını yaparak kendinizi değerlendirebilirsiniz.

Öz değerlendirme2; doğal afetlerin dağılışı konu sınavını yaparak kendinizi değerlendirebilirsiniz.

Anasayfa