KAYAÇLAR

Üzerinde yaşamımızı sürdürdüğümüz yer kabuğu, farklı özellikteki kayaçlardan oluşmaktadır. Bu kayaçlar; sanayi, madencilik, inşaat vb. birçok alanda kullanılmaktadır.

Kayaç (taş), bir ya da birden fazla mineralin birleşmesinden oluşan katı ve doğal bir maddedir. Kuvarsit ve mermer tek bir mineralden, granit ve bazalt gibi kayaçlar ise birden fazla mineralden oluşmaktadır(genellikle 2-5 elementin bir araya gelerek oluşturdukları mineraller belli bir kimyasal bileşeni ve belli bir atomik düzeni olan çoğunlukla katı halde bulunan homojen cisimler olup sayıları 2000’i aşmaktadır). Kabukta en fazla bulunan elementler O, Si, Al, Fe, Ca, Na, K, Mg ağırlı/atom ve hacime göre sıralanmıştır. Bu 8/88 element kabuk tabakasının % 98'ini oluşturur.

Kayaçları inceleyen bilim dalına petrografi denir.

KAYAÇLARIN KULLANIMI

İnsanlar, ilk çağlardan beri kayaçları özelliklerine göre çeşitli alanlarda kullanmışlardır. Kap kacak gibi mutfak gereçleri, av ve savaş aleti ile süs eşyası, kale, sur ve mesken yapımının yanı sıra sanayide ham madde ihtiyacının karşılanması ve enerji elde edilmesi gibi daha birçok alanda kayaçların kullanımına rastlanmaktadır.

KAYAÇLARIN KAYNAĞI

Yer kabuğunu oluşturan bütün kayaçların kökeni magmadır. Magmanın soğumasıyla ilk önce magmatik kayaçlar oluşur. Magmatik kayaçların çözünmesi ve ayrışması sonucu farklı boyuttaki materyallerin çukur alanlarda üst üste tortulanmasıyla tortul kayaçlar oluşur. Magmatik ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında mineral ve yapılarının değişmesiyle de başkalaşım kayaçları meydana gelir. Oluşan bu kayaçlar, levha hareketlerinin etkisiyle tekrar magmaya karışabilir.

KAYAÇ DÖNGÜSÜ

Yeryüzündeki kayaçlar, bir döngü hâlindedir. Başkalaşım ve tortul kayaçlar, zamanla ufalanarak küçük parçacıklara dönüşür. Bu parçacıkların zamanla birleşmesiyle tortul kayaçlar meydana gelir.

Tortul ve püskürük kayaçlar, sıcaklık ve basıncın etkisiyle özelliğini yitirip başkalaşım kayaçlara dönüşebilmektedir.

Başkalaşım ve tortul kayaçlar ise bazı yerlerde magmaya inerek burada erimekte, tekrar yeryüzüne çıkarak püskürük kayaçlara dönüşebilmektedir. Buna göre bir kayaç türü zamanla başka bir kayaç türüne dönüşebilmektedir.

KAYAÇLARIN YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMUNA ETKİSİ

Kayaçlar, yer şekillerinin oluşumuna önemli ölçüde etki eder. Bu etki, kayaçların oluşum şekli ve sertlikleriyle ilgilidir. Örneğin sertliği çok düşük olan talk, kolay aşınırken sertlik derecesi yüksek olan kuvars gibi kayaçlar, aşınmaya karşı dirençlidir. Bu nedenle aşınmaya karşı dirençli olan kayaçlar(başkalaşım ve magmatik kayaçlar), arazide genellikle kabartıları oluşturur. Kolay aşınan kayaçlar(tortul kayaçlar) ise kısa sürede aşınmaktadır. Buna göre kayaçların özelliği bir bölgede oluşacak yer şekillerini önemli ölçüde etkilemektedir.

Ayrıca;

• Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için dirençsizdir(karstik araziler oluşturur).

• Gözenek ve boşluk miktarı fazla olan kayaçlar aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir. Gözeneklerden içeri sokulan aşındırma etmenleri kayacın kolayca parçalanmasına neden olur.

• Tabakalı kısımlara sahip olan kayaçlar da aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir.

• Kayacı oluşturan mineral miktarının artması, kayacın aşınım etmenlerine karşı direncini zayıflatır. Dirençsiz minerallerin kolayca tahrip olması da kayacın parçalanmasına neden olur.

• Kayaçların geçirimliliği de yeryüzü şekillerinin oluşmasında etkilidir.

 KAYAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI

 Kayaçlar oluşumuna göre üç gruba ayrılmaktadır: Püskürük, tortul ve başkalaşım

PÜSKÜRÜK (MAGMATİK)KAYAÇLAR

Magmatik (Katılaşım) Kayaçlar da denilmektedir

Yerkürenin ilk oluştuğu dönemde yüzeyi yavaş yavaş soğumuş, bu soğuma sırasında bir kabuk oluşmuştur. Bu kabuk yeryüzünün ilk kayaçlarını meydana getirmiştir. Bu nedenle yer kabuğu oluşurken yüzeyi önce püskürük kayaçlar kaplamıştır. Bu kayaçlar, yer kabuğunun yaklaşık %65'ini oluşturmaktadır.

Püskürük kayaçlar oluşumuna göre ikiye ayrılır:

a. İç püskürük kayaçlar

b. Dış püskürük kayaçlar

a. İç Püskürük Kayaçlar

Magma, yeryüzüne doğru yükselirken bazen üstteki katmanları aşamadığından yeryüzüne ulaşamaz; yeryüzüne yakın yerlerde yavaş yavaş soğuyarak katılaşır. Bu tür kayaçlara iç püskürük(derinlik kayaçlar) kayaçlar denir. İç püskürük kayaçlar yavaş soğudukları için iri kristalli olur. Granit, siyenit, diyorit ve gabro bu tür kayaçların başlıcalarıdır.

İç püskürük kayaçlar, üzerlerindeki katmanlar aşınınca yeryüzüne çıkar. Sertlik dereceleri yüksek olduğundan iç püskürük kayaçların çevresindeki materyaller aşınınca bu kayaçlar kabartı olarak ortaya çıkar. Bu tür şekillerin tipik örneklerinden biri, tor topoğrafyasıdır. Çatlaklı granitlerin çatlak boyunca ayrışmaları sonucu irili ufaklı, köşeleri yuvarlaklaşmış bloklar ortaya çıkmaktadır. Bu tür şekillere tor topoğrafyası denir.

Magma bazen tabakaların arasına sızarak katılaşır. Örneğin tabakaların arasına yatay yönde sızarak katılaşan kayaçlar sill, bir baca gibi yukarı yükselirken katılaşanlar dayk, tabakaların arasına bir mantar gibi sokularak katılaşanlar lakolit, kütlesel olarak yukarı yükselenler batolit olarak adlandırılır.

 b. Dış Püskürük Kayaçlar

Volkanik faaliyet sırasında yüzeye çıkan sıvı ve katı maddelerin oluşturduğu kayaçlara dış püskürük(yüzey kayaçlar) kayaçlar denir. Bu tür kayaçların başlıcaları bazalt, andezit, tüf, obsidyen (volkan camı), sünger taşı ve trakittir. Volkanik dağların önemli bir kısmı lavların soğumasıyla oluşmuştur. Örneğin Klimanjaro (Tanzanya), ve Ağrı Dağı dış püskürük kayaçlardan oluşmaktadır.

Volkanik Adalar; Volkanik patlama bazen deniz tabanlarında gerçekleşir. Bu durumda çıkan lavlar üst üste birikerek bazen deniz yüzeyine çıkmakta ve adalar oluşturmaktadır. Örneğin Hawai ve Galapagos adaları bu şekilde oluşmuştur.

Volkanik patlama sonucu çıkan lavlar, bazen yüzlerce km2lik alana yayılmakta, denizleri ve çukurlukları doldurmaktadır. Yeryüzünde bu tür lav düzlükleri çoktur. Bu düzlükler, bazen akarsular tarafından aşındırılır ve lav platolarına dönüşür.

Volkanik patlama sırasında bazen gökyüzüne savrulan küller yeryüzüne düşerek belirli alanlarda kalın tüf katmanlarını oluşturur. Bu tüflerden oluşan yamaçlarda bitki örtüsü cılız ise tüflerin selinti sular tarafından aşındırılmasıyla kırgıbayırlar meydana gelmektedir.

Tüflerin arasında yer yer sert kayaçlar varsa bu kayaçlar, alttaki yapının aşınmasını geciktirir. Selinti suları, sert kayaçların çevresindeki materyalleri taşıyınca sert kaya ve altındaki yapı kule biçiminde ortaya çıkar. Bu tür yer şekillerine peribacası denir. Peribacalarının tipik örneklerine Ürgüp, Nevşehir ve Uşak çevresinde rastlanmaktadır.

 2. TORTUL(SEDİMENTER)KAYAÇLAR

Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaçların göl, deniz ve karalardaki çukur alanlarda birikerek sertleşmesi sonucu tortul kayaçlar oluşur.

Yeryüzünde yaygın olan tortul kayaçlar, dış güçlerin etkisiyle oluşmaktadır. Bunlar da oluşumlarına göre fiziksel, kimyasal ve organik tortullar olmak üzere üç gruba ayrılır.

a. Fiziksel Tortul Kayaçlar

Yeryüzündeki kayaçlar, dış güçler tarafından aşındırılır. Ortaya çıkan parçalar su, rüzgâr ve buzullar tarafından taşınarak belirli alanlarda biriktirilir. Bu materyallerin doğal bir çimentoyla birleşmesi sonucunda fiziksel tortul kayaçlar oluşmaktadır.

Bu kayaçları oluşturan parçacıklar, gözle ayırt edilebilecek durumdadır. Gre (kum taşı), konglomera (çakıl taşı), şist (kil taşı) ve breş (moloz taşı) bu tür kayaçların başlıcalarıdır.

Fiziksel tortul kayaçlar, aşınmaya karşı fazla dirençli değildir. Bu tür kayaçlara daha çok eski göl ve deniz tabanı ile akarsu havzalarında rastlanır.

b. Kimyasal Tortul Kayaçlar

Deniz ve göllerde sürekli buharlaşma gerçekleşmektedir. Bu buharlaşma sonucunda su içindeki materyaller tabana çökelmektedir.

Bu çökelmeler, zamanla üst üste birikerek kalın katmanlar oluşturur.

Bu tür kayaçlara kimyasal tortul kayaç denir. Deniz tabanının yükselmesi ya da göllerin kuruması sonucunda bu tür kayaçlara karalarda da rastlanmaktadır. Kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı) ve kaya tuzu bu tür kayaçların başlıcalarıdır.

Kimyasal tortul kayaçlar, suda kolay çözünmektedir. Bu tür kayaçların çözünmesiyle oluşan şekillere karstik şekiller denir. Lapya, dolin, uvala, polye, obruk ve yer altı mağarası çözünmeyle oluşan şekillerin başlıcalarıdır. Suda çözünmüş hâlde bulunan materyallerin belirli alanlarda üst üste birikmesiyle oluşan travertenler de karstik şekillerdendir.

c. Organik Tortul Kayaçlar

Bazı bitki ve hayvanlara ait kalıntıların belirli alanlarda üst üste birikerek taşlaşmasıyla meydana gelen kayaçlardır. Kömür, tebeşir ve mercankaya bu tür kayaçların başlıcalarıdır. Kömür, bitki kalıntılarının taşlaşmasıyla oluşmuştur. Tebeşir, deniz canlılarının fosilleridir. Mercankayaların oluşumu, günümüzde de devam etmektedir. Bunlar, mercan adı verilen deniz canlılarının kabuklarının üst üste birikmesiyle oluşur. Bazen bu birikintiler deniz yüzeyine kadar çıkarak atol adı verilen mercan adalarını oluşturur.

3. BAŞKALAŞIM(METAMORFİK) KAYAÇLAR

Başkalaşım kayaçlar, tortul ve püskürük kayaçların değişmesi sonucu oluşur. Bu değişime neden olan başlıca etmenler sıcaklık ve basınçtır. Başkalaşım kayaçlar, çoğunlukla yer kabuğunun derinliklerinde oluşur.

Üstteki katmanların basıncı ve derinlerdeki sıcaklığın etkisiyle kayaçların özellikleri değişmektedir. Yer kabuğunun hareketi sonucu gerçekleşen basınç ve sıcaklık koşulları da bu tür kayaçların oluşmasına neden olur. Başkalaşım kayaçların sertlik derecesi yüksektir ve bu kayaçlar, aşınmaya karşı dirençlidir. Kalkerin başkalaşmasıyla oluşan mermer, kum taşının başkalaşmasıyla oluşan kuvarsit ve granitin başkalaşmasıyla oluşan gnays bu tür kayaçların başlıcalarıdır.

EK KAYNAKLAR

Konu sınavı http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/kayaclar.pdf 

Konu etkinlik(meb)http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/kayaclar_etkinlik.pdf    

Konu sınavıhttp://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/10.sinif-7.ders.pdf

Kayaçlar etkinlik http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/kayaclar2_1.pdf

Anasayfa