TOPRAK

Toprak yerkabuğunun en dış kısmında uzun zamanda oluşmuş, içerisinde moleküllerin, havanın ve organik maddelerin bulunduğu, bitkilere hayat veren varlıktır.

TOPRAK OLUŞUMUNUN BAŞLAMASI
Kayaçların Parçalanması
- Fiziksel(mekanik ) Çözülme:Kayaçların kimyasal yapısında herhangi bir değişiklik gerçekleşmeden meydana gelen ayrışmaya fiziksel ayrışma denir. Fiziksel ayrışmada en önemli etmen sıcaklık farkıdır. Fizik yasası gereği sıcaklığa maruz kalan maddelerde( yüksek sıcaklığa maruz kalan maddelerde genleşme, düşük sıcaklığa maruz kalan maddelerde ise büzüşme, küçülme) genleşme- büzüşme olayının yaşanması ve bu durumun milyonlarca yıl sürmesi toprağın oluşmasında en önemli etkendir(çöl alanlarında etkili). Ayrıca suyun donması ve çözülmesi, ağaç köklerinin büyümesi de kayaçları parçalamak suretiyle toprak oluşumlarına katkı sağlarlar.
- Kimyasal Çözülme:Su, gazlar ve sıcaklığın etkisiyle kayaçlarda meydana gelen çözünmeye kimyasal çözünme denir. Suyun çok olduğu yerlerde bu tür çözünme fazladır. Sıcaklığın yüksek olması, kimyasal çözünmeyi hızlandırmaktadır.Bu nedenle her mevsimi yağışlı ve sıcak olan ekvatoral iklim bölgesinde kimyasal çözünme çok hızlıdır. 


TOPRAĞIN OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

- İklim(sıcaklık ve yağış): Yağışın fazla ve düzenli olması(kimyasal çözülme), sıcaklığın yüksek olması(fiziksel çözülme) kayaçların ayrışmasını dolayısıyla toprak oluşumunu hızlandırır. Toprağın katmanları da iklim koşullarına göre biçimlenmektedir. Yağışlı yerlerde toprak yüzeyindeki kireç ve tuzlar suyun taşıma gücüyle alt katmanlara taşınırken, buna karşın kurak yerlerde buharlaşmadan dolayı suyun hareket yönü yukarılara doğru olduğundan kireç ve tuz birikimi yüzeyde gerçekleşir.
- Ana kaya: Ana kaya mineral özelliği ve kayaçların sertlik yapısına göre toprak oluşumuna etki eder. Kayaçların ayrışmasıyla ortaya çıkan mineraller o kayanın üzerinde oluşan toprak özelliğini etkiler. Püskürük, tortul ve başkalaşım kayaçları oluşturan mineraller farklıdır ve dolayısıyla toprak özellikleri de farklı olacaktır. Kil taşının üzerinde oluşan topraklar killi, Kum taşının üzerinde oluşan topraklar kiumlu, kalkerin- kireç taşının- üzerinde oluşan topraklar kireçli olacaktır.
  Ana kayanın sertlik durumu da toprak oluşumu üzerinde etkilidir. Sert yapılı kayaçlar üzerinde toprak oluşumu ağır seyrederken toprağın katmanları-horizonları- da yavaş oluşur. Buna karşılık yumuşak yani kolay çözülebilen kayaçlar üzerinde toprak oluşumu daha hızlı gelişir.
- Yeryüzü Şekilleri(eğim-bakı-yükselti-denize göre konumu): Çok eğimli yerlerde toprak örtüsü oluşamaz(taşınmadan dolayı). Düz alanlardaki toprak kalınlığı, eğimli arazilere göre daha fazladır(birikmeden dolayı). Yer şekilleri, iklimi etkilediği için toprak oluşumuna dolaylı etkide bulunmaktadır.
Bakı durumundan dolayı kuzey ve güney yamaçlardaki topraklar, farklı özellikler göstermektedir(farklı sıcaklık ve yağış şartları sunduğu- fiziksel-kimyasal çözülme hızlı).
Dağların denizlere göre konumu da yağış ve nem bakımından farklı toprak tiplerinin oluşmasına neden olur.
Yükseklere çıkıldıkça sıcaklık azalır. Belirli bir yükseklikten sonra nem miktarı da azalmaktadır(fiziksel-kimyasal çözülme yavaş). Bu nedenle çok yüksek dağların yüksek kesimlerinde toprak oluşumu yavaştır. Ayrıca belirli bir yükseklikten sonra canlı türü de azaldığından bu tür yerlerdeki topraklar, organik madde bakımından fakirdir.
- Biyotik Faktörler( Organizmalar): Bitkiler daha çok fiziksel çözülmeye-kökleri vasıtasıyla- ve az olsa kimyasal çözülmeye katkı sağlamak suretiiyle toprak oluşumuna katkı sağlarken canlılar daha çok kimyasal çözülmeye suretiiyle toprak oluşumuna katkı sağlarlar. Bitkiler(toprağın humus kaynağı), yağışlarla düşen suyun toprağa sızmasını sağlar, kökleriyle toprağı tutarak erozyonu önler. Bitki kalıntıları toprağa karışarak humus oluşturur. Ayrıca bitkisel ve hayvansal canlıların atıkları ve öldükten sonra kalıntıları çürüyerek toprağa karışır, toprağın verimini artırır.

- Zaman:Toprak, belirli bir sürede meydana gelmektedir(1cm kalınlığında toprak örtüsünün oluşması için gerekli süre şartlara bağlı olmak suretiyle 100-150 yıl).  Toprağın kalın bir örtü oluşturabilmesi için daha uzun bir zaman gerekmektedir. Bundan dolayı yaşlı arazilerde kalın toprak örtüsü varken genç arazilerde nispeten daha ince toprak örtüleri mevcuttur. Türkiye'de sözü edile genç arazili ülkelerdendir.Topraklar oluştuğu zamana göre genç, olgun ve yaşlı topraklar olarak sınıflandırılmaktadır.

TOPRAK ÇEŞİTLERİ
I- Zonal Topraklar(yerli topraklar):iklim ve bitki örtüsü özelliklerine göre biçimlenmiştir. Yeryüzünde geniş yer kaplayan toprak tipleridir. Zonal topraklar sıcaklık ve yağış durumuna göre farklı gruplara ayrılmaktadır. 
  - Laterit topraklar(yıkanmış- humusu az- kırmızı topraklar): Ekvatoral yağmur ormanlarının altında oluşmaktadırlar. Sıcaklık ve yağışın yıl boyunca yüksek olmasından dolayı kimyasal çözünme fazladır, toprak oluşumu hızlıdır. Gür bir bitki örtüsü bulunduğu hâlde humus oranı azdır(bitki çok ama humus az neden?). Nedeni yağışlardan dolayı humusun toprağın alt katmanlarına taşınması ve yüzeyin humussuz kalmasıdır. Oksitlenmeden dolayı kiremit rengindedir.

  - Kırmızı Akdeniz toprakları(terra rossa-kırmızı-kireçli topraklar): Uzun süren yaz kuraklığına bağlı olarak topraktaki demir mineralleri oksitlenir ve kırmızı bir renk alır. Bu durum bu toprağın en önemli özelliğidir. Akdeniz iklim bölgesinde kalkerli arazide oluştukları için kireç oranı yüksektir. Oksitlenmeden dolayı kırmızı renkli topraklardır.

  - Kahverengi orman toprakları(yaprakların çürümesi-humuslu-verimli topraklar):Bu topraklar, orta kuşağın kışın yaprağını döken orman örtüsü altında oluşmaktadır. Toprağın üst kısmı, bitki kalıntılarından dolayı koyu renklidir ve humus bakımından zengindir.

  - Kahverengi bozkır toprakları(bozkırda-az humuslu-tahıla uygun):Bu topraklar bozkır bitki örtüsü altında az yağış alan(250 mm ile 400 mm)  yerlerde oluşmaktadır. Bitki örtüsü cılız olduğundan humus oranı azdır. Tahıl tarımına ve mera oluşmasına elverişli topraklardır.
  - Kestane renkli bozkır toprakları(bozkırda-humuslu-verimli topraklar):Bu topraklar bozkır bitki örtüsü altında yıllık yağış miktarının nispeten fazla olan(400 mm ile 600 mm)  yerlerde oluşmaktadır. Yağıştan dolayı biraz daha gür bitki ve dolayısıyla daha çok humusa sahiptirler. Humus bakımından zengin olan bu topraklar, tahıl tarımına elverişlidir.

  - Podzol topraklar(gri-mineral fakiri topraklar): Bu topraklar, soğuk ve nemli bölgelerde iğne yapraklı orman örtüsü altında oluşmaktadır. Yıkanmadan dolayı kül renginde olan topraklardır. Bu topraklar, Kanada ve Sibirya’da geniş yer kaplar.

  - Çernozyom topraklar(verimli-çayır altı-kara topraklar):Çernezyomlar, orta kuşağın karasal iklimde çayır bitki örtüsü altında gelişmektedirler. Bitki kalıntıları, toprağın organik madde bakımından(humus) zengin olmasını sağlamaktadır. Bu nedenle çernezyomlar koyu renklidir ve kara topraklar olarak adlandırılır. Çernezyomlar, zonal toprakların en verimlisidir. 
  - Çöl toprakları(ince-kumlu-verimsiz topraklar):Kurak bölgelerde oluşan bu topraklar, kısa bir süre yeşeren ot topluluğu altında ince bir katman şeklinde oluşmaktadır. Topraklar yıkanmadığı için kireç ve tuz mineralleri yüzeyde tabaka oluşturabilirler. Fiziksel ayrışmanın fazla olmasından dolayı kum oranı fazla olan topraklardır. Bu topraklarda verimsizdir ve horizonları gelişmemiştir.
  - Tundra toprakları(donmuş-ince-verimsiz topraklar): Tundralar, kutup altı ikliminde görülen topraklardır. Kanada, İskandinav Yarımadası ve Sibirya’da geniş yer kaplayan bu toprakların kalınlığı azdır. Toprağın üst kısmı, yılın büyük bir kısmında, alt kısımları ise sürekli  donmuş hâlde bulunur.  Yaz döneminde( neredeyse bataklık haline dönen) yeşeren cılız otlar, likenler ve kara yosunları altında oluşan bu topraklar tarıma elverişli değildir.

II-İntrazonal Topraklar(dar bölge toprakları): Geniş alanlar kaplamayan İntrazonal topraklar, zonal topraklar arasında adacıklar hâlinde oluşurlar. Bu toprakların oluşumunda iklimden çok çevresel özellikler etkilidir.  Kayaçların özelliği ve topoğrafya  en önemli olanlarıdır. Horizonları pek gelişmemiş olan bu topraklarda sadece A ve C horizonları bulunur. Bu topraklar hidromorfik, halomorfik ve kalsimorfik topraklar olarak sınıflandırılmaktadır
  - Halomorfik topraklar(tuzlu topraklar): Kurak ve yarı kurak bölgelerde oluşan tuzlu topraklardır. Yağış az, buharlaşma fazla olduğundan topraktaki tuz ve karbonat yüzeyde birikmektedir. Bünyesinde en çok tuz bulunduran topraklardır. Alkali topraklar da, tuz oranına göre, denir.
  - Hidromorfik topraklar(bataklık alan toprakları): Çoğunlukla bataklık ve taban suyu seviyesinin yüzeye yakın olduğu yerlerde oluşmaktadır. Toprak yapısı ve alttaki katmanlar, suyu derinlere doğru sızdırmadığı için havalandırması az olan topraklardır.

  - Kalsimorfik topraklar(kireçli topraklar): Kireçli kayaçlar üzerinde oluşmuş topraklardır. Kurak veya yarı kurak bölgelerde gelişen bu toprakların oluşmasında ikliminde etkisi vardır. Rendzina(kireçli toprak); Kireçli ve marnlı arazide oluşan topraklar rendzina olarak adlandırılmaktadır.
Vertisol(killi toprak-dönen toprak); Killi ve kireçli arazide oluşan topraklara vertisol denir. Kurak dönemde kilden dolayı toprakta çatlaklar oluşmaktadır. Çatlağın çevresindeki topraklar zamanla çatlağa dökülür. Yağışlı dönemde bünyesine su alan bu killer, şişerek yüzeye çıkar ve kabartılar oluşturur. Bu nedenle vertisollere dönen topraklar da denir.

    III- Azonal Topraklar(taşınmış topraklar): Horizonları gelişmemiş  topraklardır. Dış kuvvetlerin taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği materyaller üzerinde oluşan topraklardır. 
   - Alüvyal topraklar(akarsularca taşınmış- kalın-verimli topraklar): Akarsuların taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği topraklardır. Az eğimli yerlerde biriktiğinden kalın topraklardır. Alüvyonların horizonları yoktur. Mineral bakımından zengin topraklardır. Bu nedenle verimli topraklardandır. Alüvyal topraklara daha çok ovalarda, deltalarda ve vadi tabanlarında rastlanır.

   - Kolüvyal topraklar(sel sularınca taşınmış-iri parçalı topraklar): Daha çok dağ ve plato yamaçlarında rastlanır. Eğimli yamaçlardan inen yüzeysel suların, bu yamaçların eteğinde biriktirdiği yığınaklar üzerinde oluşan topraklardır. Bu topraklar kumlu ve çakıllı yapıda olup iri unsurludur.

   - Litosoller(yamaçlardaki taşlı topraklar):Yamaçlarda erozyonla ince materyaller taşınınca geriye aşınmaya karşı direnç oluşturmuş taşlı topraklar kalır. Bu tür topraklara litosol denir. Tarımsal değeri düşük olan topraklardır.

   - Regosoller(volkanik yamaçlar-humusu az-verimi düşük topraklar): Kum taneli depolar üzerinde oluşan ve suyu tutamayan topraklara regasol denir. Bu tür topraklar çoğunlukla kum yığınları üzerinde oluşur.

   - Lösler(rüzgarlarca taşınan-ince taneli topraklar): Rüzgârın kurak bölgelerden taşıyıp nispeten az yağış alan belirli alanlarda biriktirdiği topraklardır. İnce unsurlu ve gevşek yapılı topraklardır.

   - Morenler(buzullarca taşınmış-yüksek enlemlerde yaygın topraklar): Buzulların taşıyıp erime bölgesinde biriktirdiği topraklardır. Bu tür topraklara yüksek enlemlerde ve buzul etkisinde kalmış dağlarda rastlanır.


TOPRAĞIN HORİZONLARI-YAPISI

EK KAYNAKLAR

Konu videosu-toprağın önemihttps://www.youtube.com/watch?v=vIQB9hL2G1I&t=3s

Online test topraklar https://forms.gle/a7PCoRFzgcdAhtND8

Online test toprak çeşitlerihttps://forms.gle/HAw83dKGSTbaMSKG7

Konu görseli
http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/cografya_10_topraklar-olusum.pdf  


Konu Sınavı http://www.suleymansen.com/FileUpload/op42022/File/toprak_soru.pdf   

Anasayfa